Mạn bàn về Khí nhạc Việt Nam

Nền nhạc mới Việt Nam nếu tính từ những bài hát đầu tiên ở thập niên 30 thì nay đang ở tuổi 90. Còn riêng khí nhạc, nếu tính từ những tác phẩm đầu tiên viết cho dàn nhạc cuối thập niên 50 thì tuổi đời chưa tới 60, chưa tròn một “lục thập hoa giáp” theo cách nói của người Á Đông xưa. Vậy là quá trẻ, chưa bằng 1/5 so với lịch sử trên 300 năm của giao hưởng thính phòng thế giới.

Người Việt vốn yêu ca hát, chính điều này đã góp phần tạo nên tình trạng mất cân đối giữa nhạc hát và nhạc đàn trong nhiều thập niên gần đây. Đặc biệt, điều này có thể thấy rõ ràng nhất trong nhạc trẻ, phần thanh nhạc luôn lấn lướt phần khí nhạc.

Tuy nhiên, có lẽ nhiều người không biết, khi hội nhập với thị trường âm nhạc thế giới thì đại diện cho tiếng nói âm nhạc mang màu cờ sắc áo quốc gia phải là khí nhạc với “ngôn ngữ không cần phiên dịch”, là những tác phẩm quy mô lớn hơn thể loại ca khúc mà hiện giờ đáng tiếc vẫn còn quá xa lạ với công chúng Việt Nam.

Nhìn lại lịch sử của dòng nhạc giao hưởng thính phòng cũng như nền nhạc mới Việt Nam trong thời chiến, có thể thấy khí nhạc phát triển nhất trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Đáng tiếc là sau này vì một vài lý do, dòng nhạc này không được phổ biến cũng như đến gần hơn với đông đảo công chúng yêu nhạc. Và đa sỗ các nhà soạn nhạc đành tạm gác lại những bản giao hưởng để quay về sáng tác ca khúc - thể loại khiêm tốn về đầu tư tài lực và thời gian, dễ dàn dựng và dễ đến với người nghe.

Tuy khiêm nhường về số lượng và chủ yếu tập trung vào đề tài ngợi ca, nhưng gia tài khí nhạc Việt Nam khá phong phú về mặt thể loại và hình thức âm nhạc. Đó là sự kế thừa và sáng tác khéo léo giữa âm nhạc bác học Phương Tây và nhạc truyền thống. Tính dân tộc luôn là đích vươn tới trong cuộc kiếm tìm cách biểu hiện riêng ở mỗi nhạc sĩ, đặc biệt trong ngôn ngữ âm nhạc.

Thể loại được ưu chuộng hơn cả là giao hưởng một chương: thơ giao hưởng (poème symphonie), ouverture, rhapsodie, fantaisie... Những năm sau này các tác giả cũng quan tâm nhiều hơn đến thể loại concerto cho nhạc cụ độc tấu và dàn nhạc, đáp ứng sự xuất hiện thêm những nhạc công solist có khả năng phô diễn trong cuộc đua tài với cả một tập thể dàn nhạc.

Xu hướng phá cách được biểu hiện ở “tính hỗn hợp” trong hình thức âm nhạc nói chung và sự mở rộng chức năng của các phần trong hình thức sonate nói riêng. Có thể kể đến sự pha trộn giữa concerto với giao hưởng thơ hoặc concerto với giao hưởng nhiều chương, giữa giao hưởng thơ với liên khúc giao hưởng ba chương, giữa rhapsodie với liên khúc giao hưởng bốn chương, giữa rondo với requiem, rondo với biến tấu, sonate với suite… Trong 1 ca khúc, phần khí nhạc nâng tầm giá trị học thuật cho bài hát, lúc đó nhạc cụ không đơn thuần là phần đệm, mà đóng vai trò đối thoại bình đẳng với phần hát.

Các nhạc sĩ thế hệ sau luôn hướng tới cái mới, trong đó có nhạc đương đại (contemporary), nhạc thử nghiệm, nghệ thuật sắp đặt... Họ sẵn sàng kết hợp âm nhạc với những yếu tố ngoài âm nhạc, như tác động âm thanh (tiếng động, tiếng ồn trong đời thường), tác động thị giác (ánh sáng, cơ thể, hình khối, kết hợp ngôn ngữ sân khấu hoặc điện ảnh...).

Điểm qua vài nét chính trong sáng tác khí nhạc là để từ đó suy ngẫm rồi nhìn nhận rõ hơn cái được và cái chưa được cho việc lí giải về sức sống của khí nhạc hôm nay.

Tác giả Nguyễn Thị Minh Châu
ANVN37 - Số Xuân (02/2015)